بیاض (کتاب)بَیاض، کتابی برای گردآوری مجموعۀ شعرها، دعاها و مطالب گوناگون است. ۱ - معرفی کتاب بیاضواژۀ بیاض در معانی سفیدی و نوشتن با خط واضح از روی مسوده، [۱]
محمدعلی داعی‌الاسلام، فرهنگ نظام، ج۱، ص۷۸۷، تهران، ۱۳۶۲ش.
پاک‌نویس کردن [۲]
ابوالفضل بیهقی، تاریخ، ج۱، ص۱۸۰، به کوشش علی‌اکبر فیاض، مشهد، تهران، ۱۳۵۰ش.
[۳]
حسن انوری، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، ج۱، ص۱۷۱، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۴]
حسن انوری، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، ج۱، ص۱۷۳، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۵]
غلامحسین یوسفی، حاشیه بر گلستان سعدی، ج۱، ص۲۲۲، تهران، ۱۳۶۸ش.
و نیز کتابچۀ سفید نانوشته و آنچه برای یادداشت در بغل گذراند [۶]
علی‌اکبر نفیسی، فرهنگ، ج۱، ص۶۷۳، با مقدمۀ محمدعلی فروغی، تهران، ۱۳۴۳ش.
و مترادف با جُنگ و سفینه ، [۷]
ایرج افشار، مجموعۀکمینه، تهران، ۱۳۵۴ش.
مرقّع، جریده ، کشکول ، دستور، گلدسته ، گنجینه، تذکار و مجموعه نیز به کار رفته است؛ نیز می‌توان گفت نوعی از کتاب است که بهترین سروده‌ها، نغزترین حکایتها، نادرترین کلمات و شیواترین نمونه‌های نثر را دربردارد و آینۀ ذوق گردآوردندۀ آن است. [۸]
ایرج افشار، مجموعۀکمینه، ج۱، ص۲۷۵، تهران، ۱۳۵۴ش.
بیاضها قطع کوچک جیبی و اغلب جلد چرمین داشتند و از عرض شیرازه‌بندی می‌شده‌اند. یکی از کهن‌ترین نمونه‌های بیاض، حاوی مجموعۀ سروده‌ها از سدۀ ۷ یا اوایل سدۀ ۸ق است که در بخش نسخه‌های خطی کتابخانۀ دولتی شهر مدرس نگهداری می‌شود. این بیاض با دقت تمام، از روی سروده‌های شاعران ایرانی، از شهید بلخی تا سعدی و همام تبریزی گردآوری شده، و محمدبن‌یغمور به سفارش دانشمندی بزرگ در شهر ترمذ آن را به خط نسخ نوشته است. [۹]
امیرحسن عابدی، «بیاضهای گرانبها و آثار ناشناختۀ شعرای بزرگ فارسی»، ج۱، ص۴۴۹، سی و شش خطابه، هشتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی (کرمان)، دفتر دوم، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۵۸ش.
۱.۱ - مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایفاز دوران فیروزشاه تغلق (۷۵۲-۷۹۰ق/۱۳۵۱-۱۳۸۸م) بیاضی با عنوان مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف برجامانده است که نسخه‌ای از آن در موزۀ بریتانیا و نسخه‌ای دیگر در دانشگاه کابل نگهداری می‌شود. [۱۰]
امیرحسن عابدی، «بیاضهای گرانبها و آثار ناشناختۀ شعرای بزرگ فارسی»، ج۱، ص۴۵۱، سی و شش خطابه، هشتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی (کرمان)، دفتر دوم، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۵۸ش.
این بیاض که گردآوردۀ سیف جام هروی ، از عروض‌دانان نامی آن روزگار است، سروده‌های شاعرانی چون جمال‌الدین استاجی، حمید توکلی سنامی و ملک عزیزالله بسطامی را دربر دارد که در منابع دیگر حتیٰ نامی از آنان نمانده است. [۱۱]
امیرحسن عابدی، «بیاضهای گرانبها و آثار ناشناختۀ شعرای بزرگ فارسی»، ج۱، ص۴۵۱، سی و شش خطابه، هشتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی (کرمان)، دفتر دوم، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۵۸ش.
۱.۲ - بیاضهای سدۀ ۸قنمونۀ شناخته شدۀ بیاضهای سدۀ ۸ق، مونس‌الاحرار فی دقائق الاشعار تألیف محمد فرزند بدرالدین جاجرمی است که در ۷۴۱ق تنظیم شده است و به اعتقاد نذیراحمد، [۱۲]
امیرحسن عابدی، «بیاضهای گرانبها و آثار ناشناختۀ شعرای بزرگ فارسی»، ج۱، ص۴۵۲-۴۵۳، سی و شش خطابه، هشتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی (کرمان)، دفتر دوم، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۵۸ش.
مؤلف آن را از بیاضی به همین نام از کلاتی اصفهانی که اثر خود را در ۷۰۲ق گردآورده بوده، برگرفته است. یگانه نسخۀ بیاض کلاتی اصفهانی در کتابخانۀ دانشگاه اسلامی علیگره محفوظ است. در کتابخانۀ دولتی رضا ـ در رامپور اوتارپرداش ـ بیاضی تا عنوان تذکرةالسلاطین یا مجموعۀ اشعار برجای مانده که غلامحسین جوسوری آن را گرد آورده است. این بیاض در دو مجلد تنظیم شده که فقط مجلد دوم آن در دست است و نسخۀ موجود آن در ۱۲۶۶ق از روی نسخۀ اصلی نوشته شده است. این متن حاوی سروده‌های پادشاهان صفوی، امرای گیلان، دکن و نیز سلاطین پیشین، وزرا، امرا و اطبای مقرب پادشاهان، برخی از دوستان معاصر و استادان سلف است و در آن اشعار ناشناخته‌ای از دقیقی، عنصری، فرخی، قطران تبریزی، ابوالفرح رونی، مسعود سعد سلمان، امیرمعزی، عبدالواسق جبلی، سیدحسن غزنوی، سوزنی، رشید وطواط، انوری، نظامی و عبیدزاکانی به چشم می‌خورد [۱۳]
امیرحسن عابدی، «بیاضهای گرانبها و آثار ناشناختۀ شعرای بزرگ فارسی»، ج۱، ص۴۵۴-۴۵۵، سی و شش خطابه، هشتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی (کرمان)، دفتر دوم، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۵۸ش.
و از جدیدترین بیاضهای شعری است. ۱.۳ - بیاض تاج‌الدین احمد وزیربیاض تاج‌الدین احمد وزیر مجموعه‌ای است که در ۷۸۲ق/۱۳۸۰م گردآوری شده است. تاج‌الدین احمد مقارن با حکومت شاه‌شجاع مظفری (حک ۷۵۹-۷۸۶ق) در فارس می‌زیسته، و در این بیاض، مجموعه‌ای از مطالب گوناگون در زمینۀ ادبیات ، حدیث ، شعر ، عرفان و تصوف ، ریاضیات ، تاریخ ، دین ، فلسفه ، کلام ، طنز و معما به زبان فارسی و عربی گرد آورده است. اهمیت این جنگ در تفصیل واشتمال بر نام و سروده‌ها و نمونه‌های نثر شاعران و نویسندگان نامدار و بی‌نام و نشان ایرانی و عرب است. [۱۴]
علی زمانی علویجه، مقدمه بر بیاض تاج‌الدین احمد وزیر، ج۱، ص۷، قم، ۱۳۸۱ش.
[۱۵]
علی زمانی علویجه، مقدمه بر بیاض تاج‌الدین احمد وزیر، ج۱، ص۱۱-۱۳، قم، ۱۳۸۱ش.
نسخۀ عکسی این بیاض در ۱۳۵۳ش به کوشش ایرج افشار در اصفهان به چاپ رسید. ۱.۴ - نسخه‌های بیاض طب و دعاصرفنظر از مجموعه‌های ادبی، نسخه‌های بیاض طب ، دعا و نوحه و مرثیه و تعزیه نیز از سده‌های پیشین برجای مانده است. به نوشتۀ همایونی تعزیه‌خوانها، همچون دیگر مباشران مرثیه و دعا ونوحه، بیاضهایی فراهم می‌آوردند. [۱۶]
صادق همایونی، تعزیه و تعزیه‌خوانی، ج۱، ص۶۴، تهران، ۱۳۵۳ش.
۱.۵ - بیاض گردآوری سروده‌های شاعراندر سده‌های ۱۳و۱۴ق گردآوری سروده‌های شاعران متعدد با عنوان بیاض در ماوراءالنهر متداول شد. امروزه نیز در ادبیات تاجیکی، چاپ مجموعۀ سروده‌های شاعران، یادآور همان سنت است. ۱.۶ - بیاض مجموعه‌های شعر و مرثیهدر زبان اردو نیز مجموعه‌های شعر و مرثیه را بیاض می‌خوانند. [۱۷]
آقابزرگ، الذریعة، ج۳، ص۱۶۹-۱۷۰.
[۱۸]
حسین عارف نقوی، برّ صغیرکی امامیه مصنفین کی مطبوعه تصانیف اور تراجم، ج۱، ص۲۵۷، اسلام‌آباد، ۱۳۷۶ش.
در دورۀ صفویان، اصطلاح بیاض به نسخۀ پاک‌نویس شدۀ نوشته‌هایی (ارقامی) اطلاق می‌شد که به امر شاه فراهم می‌آمد. [۱۹]
جهانگیر قائم‌مقامی، مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی، ج۱، ص۷۶، تهران، ۱۳۵۰ش.
همچنین بیاض، عنوان نوعی خط کوفی است که برای نوشتن قرآن ، احادیث، روایات و ادعیه به کار می‌رفته است. [۲۰]
ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، تاریخ خط و خطاطان، ج۱، ص۱۰، تهران، ۱۳۴۵ش.
۲ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ، الذریعة. (۲) ایرج افشار، مجموعۀکمینه، تهران، ۱۳۵۴ش. (۳) حسن انوری، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران، ۱۳۵۵ش. (۴) ابوالفضل بیهقی، تاریخ، به کوشش علی‌اکبر فیاض، مشهد، تهران، ۱۳۵۰ش. (۵) محمدعلی داعی‌الاسلام، فرهنگ نظام، تهران، ۱۳۶۲ش. (۶) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، تاریخ خط و خطاطان، تهران، ۱۳۴۵ش. (۷) علی زمانی علویجه، مقدمه بر بیاض تاج‌الدین احمد وزیر، قم، ۱۳۸۱ش. (۸) امیرحسن عابدی، «بیاضهای گرانبها و آثار ناشناختۀ شعرای بزرگ فارسی»، سی و شش خطابه، هشتمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی (کرمان)، دفتر دوم، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۵۸ش. (۹) جهانگیر قائم‌مقامی، مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی، تهران، ۱۳۵۰ش. (۱۰) علی‌اکبر نفیسی، فرهنگ، با مقدمۀ محمدعلی فروغی، تهران، ۱۳۴۳ش. (۱۱) حسین عارف نقوی، برّ صغیرکی امامیه مصنفین کی مطبوعه تصانیف اور تراجم، اسلام‌آباد، ۱۳۷۶ش. (۱۲) صادق همایونی، تعزیه و تعزیه‌خوانی، تهران، ۱۳۵۳ش. (۱۳) غلامحسین یوسفی، حاشیه بر گلستان سعدی، تهران، ۱۳۶۸ش. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بیاض»، ج۱۳، ص۵۳۰۵. |